1 ĐẠI CƯƠNG CHÂM CỨU
MỤC TIÊU
1. Trình bày khái quát lịch sử châm cứu Việt Nam và vị trí của châm cứu trong chăm sóc sức khỏe cộng đồng.
2. Nêu được chỉ định và chống chỉ định của châm cứu trong chữa bệnh.
3. Giải thích sơ bộ cơ chế tác dụng của châm cứu, trên cơ sở đó chọn phương pháp bổ tả và chọn huyệt phối hợp.
1. LỊCH SỬ CHÂM CỨU Ở VIỆT NAM
1.1. Châm cứu được ứng dụng ở Việt Nam từ rất lâu đời
Từ thời Thục An Dương Vương, nước ta có Thôi Vỹ dùng châm cứu để chữa bệnh. Khoảng thế kỷ III, Bảo Cô là thầy thuốc châm cứu nổi tiếng ở Việt Nam và cả Trung Quốc.
Thế kỷ XIV, Trâu Canh cứu sống hoàng tử Hạo tức vua Trần Dụ Tông bằng châm cứu, Danh y Tuệ Tĩnh viết về kinh lạc, huyệt vị trong Hồng nghĩa giác tư y thư.
Thế kỷ XV (Nhà Hồ) Nguyễn Đại Năng viết cuốn "Châm cứu tiệp hiệu diễn ca" để phổ cập rộng rãi. Nguyễn Trực giới thiệu châm cứu trong Nhi khoa.
Thế kỷ XVIII, Hải Thượng Lãn Ông có ghi các phương pháp chữa bệnh trẻ em bằng châm cứu.
Song song với dòng y học chính thống, trong dân gian vẫn lưu truyền các phương pháp day ấn, xoa bóp, chích để chữa bệnh.
1.2. Sau Cách mạng tháng 8, châm cứu Việt Nam càng phát triển mạnh mẽ
- Đảng Cộng sản Việt Nam và Chính phủ chủ trương thừa kế, phát huy y học cổ truyền dân tộc, châm cứu được chú trọng khai thác và phát triển.
Chương trình châm cứu được giảng dạy chính thức ở các cấp đào tạo y tế. Viện Châm cứu Việt Nam được thành lập. Hội Châm cứu Việt Nam có trên 20.000 hội viên trải khắp đất nước. Nhiều thầy thuốc châm cứu Việt Nam được mời đi điều trị và đào tạo tại nhiều châu lục.
Tháng 11 năm 1999, Hội nghị Châm cứu Thế giới đã họp tại Việt Nam, Việt Nam được nhìn nhận là nước có một nền châm cứu phát triển, có nhiều đóng góp cho châm cứu thể giới.
2. TÁC DỤNG CỦA CHÂM CỨU
Châm cứu có 2 tác dụng chính:
2.1. Tác dụng điều khí
Châm cứu điều hòa chức năng của các tạng phủ. Sự mất cân bằng âm dương trong cơ thể phản ánh 4 trạng thái:
Hư là chính khí suy giảm, dùng châm bổ để điều chỉnh.
Thực là tà khí mạnh hoặc hoạt động của tạng phủ thái quá, dùng châm tả để điều chỉnh.
Hàn là sức nóng của cơ thể thiếu hụt, thường dùng cứu hoặc ôn châm.
Nhiệt là sức nóng của cơ thể tăng, thường phải châm tả hoặc châm nặn máu.
2.2. Tác dụng giảm đau
Đau là do khí huyết bị ứ tắc, kinh lạc không thông: châm cứu hành khí, hoạt huyết, làm thông kinh lạc nên làm mất đau.
3. CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA CHÂM CỨU
Kết quả của châm cứu là rõ ràng, đôi khi kỳ diệu. Từ lâu, rất nhiều người đã giải thích, nghiên cứu chứng minh tác dụng của châm cứu nhưng đều chưa thỏa đáng.
3.1. Theo y học hiện đại
Châm cứu là một kích thích tạo ra cung phản xạ mới có tác dụng ức chế hoặc dập tắt cung phản xạ bệnh lý.
3.1.1. Phản ứng tại điểm châm
Là phản ứng đột trục của tế bào thần kinh: cơ co lại mút kim châm, các mao mạch co lại hoặc giãn nở làm thay đổi màu da ở chân kim, histamin được tiết ra, bạch cầu tập trung lại… do đó làm mềm cơ, giảm đau tại chỗ. Dựa vào phản ứng loại này ta chọn châm những huyệt gần nơi đau, đặc biệt là huyệt A thị (thống điểm) để chữa chứng đau cấp.
3.1.2. Phản ứng theo tiết đoạn thần kinh
Cơ thể có 31 tiết đoạn, mỗi tiết đoạn gồm một đôi dây thần kinh tuỷ sống, một khoanh tủy, đôi hạch giao cảm, một số cơ quan bộ phận và vùng da thuộc tiết đoạn đó. Khi một bộ phận trong tiết đoạn có bệnh sẽ gây nên sự thay đổi bất thường ở da (ấn đau, điện trở giảm...) ở cơ (cơ co rút gây đau). Châm cứu vào các huyệt thuộc tiết đoạn có thể điều chỉnh những rối loạn trong tiết đoạn, làm mất co thắt và giảm đau. Dựa vào loại phản ứng này ta chọn dùng các huyệt Du ở lưng, huyệt Giáp tích và huyệt Mộ đã chẩn đoán và điều trị.
3.1.3. Phản ứng toàn thân
Bất cứ một kích thích nào, từ ngoài cơ thể hay từ trong nội tạng đều được truyền lên vỏ não. Theo nguyên lý về hiện tượng chiếm ưu thế (Utomski), "Trong cùng một thời điểm, nếu trên vỏ não có hai điểm hưng phấn, ổ hưng phấn nào do luồng kích thích mạnh hơn và liên tục hơn sẽ thu hút các kích thích của ổ hưng phấn kia về nó và dập tắt ổ hưng phấn kia".
Dựa vào phản ứng toàn thân của vỏ đại não, ta chọn dùng những huyệt ở xa vùng bệnh nhưng có tác dụng đặc hiệu đến vùng bệnh; khi châm cần đạt "cảm giác đắc khí" (căng, tê, tức, nặng) đó là dấu hiệu báo kích thích đã đạt mức độ có tác dụng trị liệu.
3.2. Theo y học cổ truyền
Châm cứu có tác dụng điều khí, làm thông kinh hoạt lạc do đó điều chỉnh được những rối loạn công năng của các tạng phủ, làm giảm đau nhanh chóng, duy trì được sự hoà nhịp giữa các tạng phủ, duy trì được sự cân bằng âm dương trong cơ thể.
3.2.1. Dựa vào trạng thái bệnh hư hay thực, châm cứu đề ra những nguyên tắc
Thực thì châm tả, hư thì châm bổ
Nghĩa là nếu tà khí mạnh, gây nên những phản ứng thái quá (như sốt cao, co giật...) thì phải châm tả (châm kích thích mạnh, không cần lưu kim lâu). Hoặc nếu chính khí hư tức là khả năng chống đỡ của cơ thể quá yếu, công năng tạng phủ quá yếu, bất cập (cơ bắp teo yếu, tiêu hoá kém...) thì phải châm bổ (kích thích vừa và nhẹ, lưu kim lâu...).
3.2.2. Dựa vào học thuyết Âm dương, châm cứu đề ra những nguyên tắc
Bệnh hàn thì cứu hoặc ôn châm
Bệnh nhiệt thì châm hoặc châm nặn máu
Hoặc: Tòng âm dẫn dương, tòng dương dẫn âm
Ví dụ như chứng Vị quản thống (đau dạ dày), vị là phủ thuộc dương nên khi chữa bằng châm cứu, thường châm huyệt Mộ của vị thuộc âm trước.
3.2.3. Dựa vào học thuyết Kinh lạc, châm cứu đề ra nguyên tắc
Đau trên châm dưới, đau dưới châm trên
Ví dụ như đau răng ở hàm trên, châm huyệt ở chân (Nội đình); đau răng hàm dưới châm huyệt ở tay (Hợp cốc).
3.2.4. Dựa vào học thuyết Ngũ hành, châm cứu đề ra nguyên tắc
"Con hư bổ mẹ, mẹ hư tả con" để chọn huyệt dùng theo Ngũ du huyệt.
4. CHỈ ĐỊNH DÙNG CHÂM CỨU CHỮA BỆNH
Nói chung, tất cả những chứng bệnh do rối loạn chức năng là chủ yếu. Có những bệnh châm cứu cần phối hợp các phương pháp trị liệu khác hoặc chỉ tham gia trong những giai đoạn nhất định của bệnh.
4.1. Bệnh tâm – thần kinh
Tâm căn suy nhược, đau thần kinh ngoại biên (đau TK hông, đau TK liên sườn, đau TK tam thoa), tê liệt TK (liệt mặt, liệt chi, liệt nửa người).
4.2. Bệnh tim mạch
Rối loạn nhịp tim, co thắt mạch vành, cơn tăng huyết áp, hạ huyết áp, choáng.
4.3. Bệnh hô hấp
Viêm amidan cấp, viêm thanh quản, ho do viêm phế quản, khó thở do hen, khản tiếng, mất tiếng.
4.4. Bệnh tiêu hóa
Nôn, nấc, ỉa chảy do rối loạn tiêu hóa. Cơn đau do viêm loét dạ dày – tá tràng, táo bón, đầy bụng chậm tiêu, trĩ giai đoạn I, II, sa trực tràng.
4.5. Bệnh tiết niệu – sinh dục
Bí đái cơ năng, tiểu đêm nhiều, đái dầm, thiểu năng sinh dục, di tinh, liệt dương, rối loạn kinh nguyệt, thống kinh.
4.6. Bệnh ngũ quan
Đau răng, ù tai, giảm thính lực, điếc câm, giảm thị lực, viêm mũi, rối loạn tiền đình, mẩn ngứa mày đay.
4.7. Sưng đau các cơ khớp hoặc teo cơ, cứng khớp
4.8. Châm giảm đau, gây tê trong phẫu thuật
5. CHỐNG CHỈ ĐỊNH CHÂM CỨU
5.1. Chống chỉ định tuyệt đối
Các bệnh cấp cứu ngoại, sản và các chuyên khoa khác cần giải quyết bằng phẫu thuật càng sớm càng tốt.
Các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm như thổ tả, bạch cầu, thương hàn, lao....
Các loại u ác tính hoặc nghi ác tính.
5.2. Chỉ định thận trọng và phải kết hợp với các phương pháp khác
Suy tim, thiếu máu nặng do các nguyên nhân, tai biến mạch máu não chưa ổn định.
Suy hô hấp, khó thở cấp do phù nề thanh quản.
Ỉa chảy mất nước, nhiễm độc thần kinh.
Uốn ván, co giật do hạ đường huyết, do thiếu canxi máu.
6. NHỮNG HÌNH THỨC CHÂM CỨU
Châm và cứu là hai hình thức chính. Riêng hình thức châm lại có những môn phái khác nhau như:
Hào châm: Dùng những kim nhỏ đường kính 0,1-0,2ly, dài 2-10cm.
Trường châm: Dùng những kim to đường kính 0,5ly, dài 15-30 cm để châm xiên nhiều huyệt hay dọc theo đường kính.
Hoa mai châm: Dùng kim hoa mai gõ trên mặt da theo đường kinh hoặc những đường nhất định.
Thuỷ châm: Dùng thuốc tiêm vào huyệt.
Điện châm: Dùng dòng xung điện với những dạng sóng khác nhau, tần số khác nhau tác động vào huyệt qua kim châm hoặc cực đặt trên da.
Quang châm: Thường dùng tia laze để tác động vào huyệt.
Bấm huyệt: Dùng ngón tay bấm, ấn, day vùng huyệt.
Chích lể: Dùng kim tam lăng, chích vào huyệt rồi nặn cho máu chảy ra.
Từ châm: Dùng những miếng kim loại có từ tính mạnh đặt vào huyệt. Ngoài ra cũng có nhiều trường phái chuyên châm theo vùng như:
Nhĩ châm: Chỉ châm các huyệt ở loa tai.
Diện châm: Chỉ châm các huyệt ở vùng mặt...
TỰ LƯỢNG GIÁ ĐẠI CƯƠNG CHÂM CỨU
Trả lời ngắn gọn bằng điền vào khoảng trống:
- Từ thời An Dương Vương, nước ta đã có thầy thuốc giỏi là:
.............................................................................................
Để phổ cập châm cứu chữa bệnh, danh y ....................................... đã viết cuốn "Châm cứu tiệp hiệu diễn ca" vào thế kỷ 15.
Trong y học dân gian ở nước ta, day ấn, xoa bóp và .............................. vẫn thông dụng và lưu truyền.
Châm cứu có 2 tác dụng chính là:
A ..................................................
B ..................................................
Điều khí có nghĩa là: ..................................................
Châm đạt cảm giác đắc khí có nghĩa là: ..................................................
Châm huyệt A thị để giảm đau là dựa vào phản ứng .............................. của thần kinh.
Châm huyệt Du ở lưng là dựa vào phản ứng .............................. của thần kinh.
Châm các huyệt ở tay chân, xa vùng bị bệnh là dựa vào phản ứng ..................................................
Một nguyên tắc châm chữa bệnh là: Đau trên, châm ..............................
Tạng phế bị hư thì châm bổ huyệt trên kinh ..............................
Trả lời Đúng – Sai:
| 12. Châm cứu cũng có tác dụng phòng bệnh | Đúng - Sai |
|---|---|
| 13. Châm cứu chỉ chữa những chứng bệnh do rối loạn chức năng | Đúng - Sai |
| 14. Châm cứu làm tăng tiết sữa | Đúng - Sai |
| 15. Châm cứu thay đổi được thành phần của sữa | Đúng - Sai |
| 16. Châm cứu làm tiêu ổ mủ | Đúng - Sai |
| 17. Châm cứu gây vô cảm để phẫu thuật | Đúng - Sai |
Chọn trả lời tốt nhất:
Chọn cách châm cứu tốt nhất cho các chứng bệnh sau đây:
| A. Châm kim vê tay | B. Điện châm |
|---|---|
| C. Thủy châm | D. Cứu ngải |
| E. Xoa bóp bấm huyệt | F. Chích lể |
Liệt mặt ngoại biên, mới bị.
Trẻ em sốt cao, co giật.
Ỉa chảy do ăn nhiều cua, ốc luộc.
Rức đầu, mất ngủ do thiếu máu.
Đau lưng cấp do mang vác nặng.
Rức đầu, ngạt mũi, rát họng, ho.
Đau khớp vai nhưng rất sợ châm kim.
Chọn cách xử trí tốt nhất cho những trường hợp sau đây:
A. Chữa đơn thuần bằng châm cứu.
B. Chuyển chữa bằng y học hiện đại.
C. Châm cứu kết hợp với y học hiện đại.
Viêm loét dạ dày đã hơn chục năm, hiện nay nôn nhiều, nôn thức ăn từ bữa trước, cơ thể suy nhược.
Bệnh nhi liệt hai chân do bệnh bại liệt.
Bệnh nhân 70 tuổi, bị tai biến mạch máu não đã nửa tháng, hiện tỉnh táo, nói ngọng, huyết áp ổn định không cao.
Bệnh nhân nữ 35 tuổi, đau bụng dữ dội, toát mồ hôi, mặt tái, mạch nhanh nhỏ, hố chậu trái nổi gồ, đau.
Đau TK hông to đã điện châm 3 ngày, không chuyển biến.
Ngủ dậy thấy cổ vẹo, cứng, đau.
ĐÁP ÁN
| 1. Bảo Cô và Thôi Vỹ | 2. Nguyễn Đại Năng | 3. Chích lể |
|---|---|---|
| 4A. Điều khí | 4B. Giảm đau | |
Điều chỉnh công năng tạng phủ
Có tác dụng trị liệu (đến ngưỡng kích thích)
Đột trục của tế bào TK
Tiết đoạn
Toàn thân (của vỏ đại não)
Dưới
Kinh tỳ (con hư bổ mẹ)
Đúng
Đúng
Đúng
Sai
Sai
Đúng
A hoặc B
F hoặc A
D
C hoặc E
E hoặc B
E hoặc A
E
B (vì tắc hẹp môn vị)
A (châm cứu, xoa bóp)
C (châm cứu phục hồi chức năng, thuốc tân dược chữa THA)
B (cấp cứu phẫu thuật nghi u nang buồng trứng xoắn)
C (điện châm + thủy châm, vitamin B hỗn hợp hoặc thuốc chống viêm không steroid)
A (hào châm + xoa bóp)