Âm, dương

Nói về điểm giống nhau và khác nhau giữa âm và dương thì như sau: Vòng trời xoay về bên trái ta, cho nên tai mát tay chân bên trái người ta thuộc dương. – Vòng đất xoay về bên phải cho nên nhận định rằng tai, mát, tay chân bên phải của người ta là thuộc âm.

Nam giới nhận được dương khí nhiều, khi khí dương thịnh tới mức thì khí từ trên dẫn đi xuống mà phối hợp với âm, cho nên mọc râu mà ngọc hành thì dài buông ra. Mạch bên tả mạnh hơn bên hữu, bộ Thốn mạnh hơn bộ xích là thuận.

Nữ giới nhận được âm khí nhiều tới khi đủ mức thì âm khi từ dưới đi lên phổi hợp với dương, cho nên âm hộ rút vào trong mà vú to ra, tiếng nói nhỏ nhẹ, mà không có râu, mạch bên hữu mạnh hơn bên tả, mạch bộ Xích mạnh hơn bộ Thốn là mạch thuận.

Nếu mạch của nam giới bên hữu mạh hơn bên tà, bộ Xích mạnh hơn Thốn, là nam giới có mạch nữ, là hiện tượng bẫt túc. Nữ giới mà mạch tả hơn mạch hữu, bộ Thốn mạnh hơn bộ Xích, là nữ giới mà có mạch của nam, là mạch thái qúa. Người thầy thuốc nên xét vào đó để rồi thêm bớt.

Tuy rằng tả là dương, hữu là âm, theo cái quy luật của trời đất đành là như vậy, nhưng huyết là âm mà thuộc về bên tả, khí thuộc dương mà thuộc về bên hữu. Đó là cái huyền diệu của âm dương gửi gắm gắn bó lẫn nhau. Thận thủy bên tà sinh ra can mộc, can mộc sinh ra tâm hỏa, chúng đều thuộc phần huyết, cho nên bên tà là con đường của huyết. Thận hỏa bên hữu sinh tỳ thổ, tỳ thổ sinh phế kim, đều thuộc phần khí, cho nên bên hữu là con đường của khí. Còn như đường kinh của Túc Thái dương đi ở sau lưng, cho nên hàn khí vào kinh bàng quang, mà lưng bị lạnh nhiều. Kinh Túc Dương minh đi ở phía trước thân mình, cho nên bộ mặt là chỗ có vị khí lưu hành, về mùa đông mặt không biết lạnh; nếu mặt sưng thì trị theo chứng vị phong. Mạch Túc Thiếu dương ở cạnh thân thể, cho nên khi tai điếc, sườn đau, thì dùng Tiểu sài để trị vào đởm. Lời chú dẫn ở đoạn này có nói: Những nét đó đều như nhau không bao giờ thay đổi ở nam và nữ. Còn chỗ khác nhau là ỏ nam giới thì lấy phía sau lưng là dương, phía trước mình là âm: Chủ vẽ Túc Thái Dương; nữ giới thì lấy phía trước mình là dương phía sau mình là âm chủ về Túc Dương minh. Xem như người chết đuối nếu như nạn nhân là nam thì trôi sấp, nếu nạn nhân là nữ thì trôi ngửa. Đó là cái lý âm dương của tự nhiên.