Tiên thiên, Hậu thiên

Tiên thiên là gì? Mệnh môn, nằm giữa hai quả thận, là điểm thái cực ồ trong người. Một điểm khiếu đen hơi mát ở thận bên tả thuộc thủy gọi là chân thủy. Một điểm khiếu trắng hơi ấm ở thận bên hữu thuộc hỏa, gọi là chân hỏa. Thủy bị hòa chế ngự mà không giám tràn ngập. Hỏa bị thủy chế ngự mà không giám bốc lên. Cái gọi là chân thủy, chân hỏa, chân âm, chân dương nhưng thực ra nổ không có hình tượng thật, đều do cha mẹ sinh ra từ đầu. Người ta thọ hay yếu đều do nơi đó, cho nên gọi là tiên thiên.

Hậu thiên là gì? Người ta sau khi đã sinh ra, thức ăn uống vào trong vị, nhờ sức vận hỏa của tỳ, khiến cho tinh khí của thủy cốc (đồ ăn uống) đưa lên; chất tỉnh hoa [có công dụng] bảo vệ bên ngoài để làm ra khí; chất tân dịch nhuận tưới ở trong mà làm ra huyết; còn khí nhơ đục được đẩy xuống làm thành phân và nước tiểu. [Những thứ trên] sau khi [người ta] ra đời mới có cùng với tâm, can, phế, thận là những thứ có hình thật, cho nên gọi là hậu thiên. Chủ yếu là “Thủy tiên thiên” [là thứ] nhờ đó huyết của hậu thiên mới sinh ra; huyết hậu thiên [trở lại] bồi dưỡng cho “thủy tiên thiên”, [có thể nói] thủy tức là huyết, mà huyết tức là âm. “Hỏa tiên thiên’ [là thứ] nhờ đó khí của hậu thiên mới sinh ra; khí hậu thiên [trở lại] bồi dưỡng cho “hỏa tiên thiên” [ có thể nói] hỏa tức là khí, mà khí tức là dương. Như vậy biết là thủy vốn vô hình, mà huyết thì hữu hình. Bởi tâm hỏa nung nấu tân dịch để thành màu đỏ mà thành ra huyết. Có thể thấy những thứ đó ở trong, như khi hành kinh ra máu, đổ máu mũi, vết thương ra máu, đó là những hình tích có thực còn như các có thể thấy ở ngoài như khí chảy nước mắt, nước mũi, nước giãi, mồ hôi và nước tiểu, gọi là ngũ dịch. Đó là những chất nước thừa của huyết, khi đầy đủ thì làm cho lông tóc xanh đen, da thịt trơn hồng, gân mạch mềm mại. Vậy chẳng phải là huyết hữu hình đó sao.

Hoả vốn là vô hình mà khí thì hữu hình. Thận khi hun bốc thành ra sắc trắng (?) mà làm ra khí. Cái thấy ở trong như chất tinh dịch khi giao hợp, hơi thả ra ấm áp. Đó là những cái thực hữu hình; mà ở phía ngoài thì phát hiện ra nhịp mạch đập ở hai cổ tay, hơi thở suốt đêm ngày, cơ thịt đầy chắc; da dẻ ấm nhuận. Vậy chẳng phải là khí là hữu hình sao! Song như vậy thì [biết] khí thuộc dương, là chồng, là thứ dắt dẫn huyết. Huyết thuộc âm là vợ, là chất làm nơi cho khí nương tựa, cả hai thứ đều nhờ cậy lẫn nhau mà không thể thiếu một thứ nào. Cho nên chữa chứng huyết hư người khéo bổ huyết thì nhằm bổ vào khí; như khỉ bổ âm ích âm, mà có khi lại dùng loại thuốc Sâm Phụ. Đó là vì khí có khả năng thống huyết. Chữa chứng khí hư, người khéo bổ khí thì phải nhầm vào huyết, như thuốc bổ khí ích khí mà lại có loại Quy – Thục, vì huyết có thể tiếp cho khí mà được như vậy. Đó là những điều gọi là khi huyết âm dương thủy hỏa. Song, hình chứng của bệnh thường rắc rối, tình trạng của bệnh rất khó hiểu, nhìn vào hình sắc đỏ tươi sáng sủa, xét vào thanh âm vang vọng rền dài, nhận xem sự ăn ở hoạt động lanh lợi thì bệnh tình ấy là thuộc nhiệt, là thuộc biểu là ngoại ta thực. Nếu xét thẵỵ hỉnh sác xanh nhợt tới tâm, nghe thấy thanh âm ngắn ngủ yếu ớt, nhận thấy sự hoạt động yên lặng co quắp là loại bệnh thuộc hàn, ở lý là chính khí hư.

Lại hỏi về nguyên nhân gây bệnh, hoặc do mắc phải thử thấp phong hàn, hoặc vì ăn nhiều đồ nóng nướng, sống lạnh; [hỏi như vậy] để biết nguyên nhân vì nội thương hay vì ngoại cảm. Nếu [đã biết chắc là] bệnh thuộc nhiệt thuộc biểu, chứng ngoại cảm thuộc thực do ngoại tà thì tùy theo người khỏe hay yếu mà phát hãn hay thanh giải; người trẻ mà khỏe thì phát tán biểu tà; người già trẻ con thì dùng bài thuốc bổ có kiêm phát hãn; hoặc thuốc phát hãn có kiêm bổ thì mới thích hợp. Nếu [đã biết chắc là] bệnh thuộc hàn, thuộc lý, bệnh nội thương do chính khí hư, cũng tùy theo người khỏe hay yếu mà ôn bổ hoặc tiêu đạo. Người trẻ mà khỏe thi trong thuốc tiêu đạo kèm thêm ôn bo; trẻ mà yếu thì trong thuốc ôn bổ kèm thêm tiêu đạo; trẻ con và người già thì lấy ôn bổ làm đầu sau thêm tiêu đạo, mới là hợp phép. [Những điều] trên đây gọi là trông hình sắc, nghe thanh âm; xét sự sinh hoạt để hỏi ra cái nguyên nhân bị xúc phạm là như vậy.

Tuy vậy, sự nhận xét ờ ngoài chỉ mới biết đại khái còn phải xét thêm bên trong nưã mới khỏi ngờ vực. Cho nên cần phải tham khảo vào mạch.